Mẫu đơn bì là một vị thuốc quý được sử dụng phổ biến trong y học cổ truyền, được chế biến từ phần vỏ rễ của cây mẫu đơn, dược liệu này không chỉ được đánh giá cao bởi hiệu quả điều trị mà còn bởi hương thơm nhẹ nhàng, dễ nhận biết trong kho dược thảo truyền thống.
Mẫu đơn bì (Cortex Radicis Paeoniae suffruticosae) thuộc họ Mẫu đơn (Paeoniaceae). Theo y học cổ truyền, mẫu đơn bì còn gọi với nhiều tên khác nhau như đơn bì, phấn đơn bì, hoa vương, mộc thược dược… Bộ phận được sử dụng làm thuốc là lớp vỏ bên ngoài của rễ, sau khi được rửa sạch, cắt đoạn và chế biến, thường dưới dạng chích rượu để tăng hiệu quả dược tính.
Mẫu đơn bì có hình dạng là các khúc vỏ rễ hình ống hoặc bán ống, màu nâu xám hoặc hồng phấn tùy theo phần tróc vỏ bần. Khi bẻ ra có thể thấy bên trong có màu trắng ngà, chứa nhiều tinh bột, mùi thơm nhẹ đặc trưng và vị hơi đắng. Chất thuốc cứng, dễ gãy vụn khi khô.
Theo Đông y, mẫu đơn bì có vị đắng, hơi cay, tính hàn, đi vào các kinh Can, Tâm và Thận. Đây là vị thuốc chủ yếu có tác dụng thanh nhiệt lương huyết (làm mát máu và hạ sốt từ bên trong), đồng thời hoạt huyết (thúc đẩy lưu thông máu), hóa ứ (giải tắc nghẽn máu do sang chấn hay viêm nhiễm).
Vị thuốc này được sử dụng trong nhiều bài thuốc cổ phương để hỗ trợ điều trị các chứng bệnh như phát ban do nhiệt độc, ho ra máu, xuất huyết dưới da, sốt do hư nhiệt kéo dài, viêm nhiễm hậu sản, rối loạn kinh nguyệt (như vô kinh, bế kinh), nhọt độc, sưng viêm do sang chấn hoặc ứ máu nội tạng.
Ngoài ra, mẫu đơn bì còn được ứng dụng trong các trường hợp có biểu hiện nhiệt độc cao như sốt xuất huyết, viêm gan cấp, viêm não, hoặc sốt cao gây co giật, mê man, khô miệng, sụt cân nhanh. Thuốc giúp làm mát cơ thể, giảm nội nhiệt và cải thiện tình trạng viêm nhiễm toàn thân.
Theo bác sĩ, giảng viên Cao đẳng Y học cổ truyền cho biết, liều dùng thông thường của mẫu đơn bì dao động từ 6g đến 12g mỗi ngày, có thể chế biến dưới dạng thuốc sắc, tán bột làm hoàn, hoặc phối hợp với các vị thuốc khác trong các thang thuốc cổ phương. Sau đây là một số bài thuốc tiêu biểu có sử dụng mẫu đơn bì:
Thang điều hòa kinh nguyệt, hỗ trợ phục hồi sau sinh: Gồm mẫu đơn bì phối hợp cùng các vị như đương quy, sinh địa, bạch truật, hương phụ… giúp điều kinh, dưỡng huyết, tăng sức hồi phục cho phụ nữ sau sinh.
Thang giải nhiệt thanh huyết mùa hè: Dùng mẫu đơn bì kết hợp với huyền sâm, sinh địa, ngưu tất, mạch môn… giúp giảm sốt, giải nhiệt, hỗ trợ điều trị sốt cao, viêm gan, viêm não do nhiệt độc.
Bài thuốc chữa viêm sưng do ứ huyết: Mẫu đơn bì kết hợp với huyết giác, bông trang, hoàng lực, chó đẻ răng cưa… thường dùng trong các trường hợp viêm tuyến vú, quai bị, viêm tinh hoàn, hoặc đau bụng kinh kèm sốt ở phụ nữ.
Mặc dù có nhiều công dụng quý, mẫu đơn bì không nên dùng cho người có tỳ vị hư hàn (dễ lạnh bụng, tiêu chảy), người đang bị tiêu chảy hoặc phụ nữ có thai. Những người có kinh nguyệt quá nhiều cũng cần cẩn trọng khi sử dụng.
Mẫu đơn bì là một vị thuốc có giá trị trong kho tàng dược liệu cổ truyền, mang lại nhiều lợi ích trong việc thanh nhiệt, giải độc, hoạt huyết, đặc biệt trong các bệnh lý có yếu tố hư nhiệt hoặc ứ huyết. Tuy nhiên, việc sử dụng cần có sự hướng dẫn của thầy thuốc có chuyên môn để đảm bảo an toàn và hiệu quả trong điều trị.