Câu kỷ tử là vị thuốc quý trong Đông y, nổi bật với công dụng bồi bổ cơ thể và hỗ trợ điều trị các bệnh mãn tính. Nhờ đặc tính dược học phong phú, vị thuốc này góp mặt trong nhiều bài thuốc cổ truyền.
- Cốt toái bổ vị thuốc bổ thận và liền xương trong y học cổ truyền
- Cúc hoa vị thuốc thanh nhiệt giải độc trong y học cổ truyền
Dưới đây là những thông tin chi tiết về công dụng, cách dùng cũng như một số bài thuốc tiêu biểu từ câu kỷ tử được chia sẻ bởi bác sĩ – giảng viên khoa Y học cổ truyền tại Trường Cao đẳng Dược Sài Gòn.
Thông tin dược liệu
Là một vị thuốc phổ biến trong nhiều bài thuốc cổ truyền, câu kỷ tử được định danh rõ ràng về mặt khoa học và đặc điểm cảm quan. Dưới đây là những thông tin dược liệu cơ bản giúp nhận diện và sử dụng câu kỷ tử một cách chính xác trong thực hành Y học cổ truyền.
- Tên vị thuốc: Câu kỷ tử
- Tên khoa học: Fructus Lycii
- Tên gọi khác: Câu khởi, khởi tử
- Họ thực vật: Cà (Solanaceae)
- Bộ phận sử dụng: Quả
- Dạng bào chế: Sấy khô
Mô tả cảm quan: Câu kỷ tử là loại quả hình trứng dài hoặc bầu dục, kích thước khoảng 5–20 mm. Vỏ ngoài nhăn nheo, có màu đỏ cam bắt mắt. Bên trong chứa nhiều hạt màu vàng, thể chất mềm dẻo, vị ngọt nhẹ xen chút chua thanh.
Tính vị – Quy kinh – Công năng
Trong đông y, mỗi vị thuốc đều được phân tích dựa trên ba yếu tố then chốt: tính vị, quy kinh và công năng. Những yếu tố này không chỉ phản ánh bản chất dược lý của vị thuốc mà còn định hướng cách dùng phù hợp với từng thể bệnh. Với câu kỷ tử, các đặc tính này góp phần làm nên giá trị nổi bật trong các bài thuốc bổ can, ích thận.
Tính vị, quy kinh:
- Tính vị: Cam (ngọt), bình
- Quy kinh: Phế, Can, Thận
Công năng:
- Tư bổ can thận
- Ích tinh, minh mục (sáng mắt)
Chủ trị: Câu kỷ tử đặc biệt phù hợp trong điều trị các chứng:
- Hư lao, cơ thể suy nhược
- Đau lưng, mỏi gối, chóng mặt, ù tai
- Nội nhiệt gây tiểu đường
- Huyết hư, thị lực giảm, mắt mờ
Đây là vị thuốc quý thường dùng để cải thiện sức khỏe người cao tuổi, người suy nhược lâu ngày hoặc có dấu hiệu lão hóa sớm.
Cách dùng – Liều dùng
Tùy theo mục đích sử dụng và bài thuốc cụ thể, câu kỷ tử có thể được dùng dưới các dạng:
- Thuốc sắc
- Ngâm rượu
- Hoàn tán
Liều dùng khuyến nghị: 6g – 12g mỗi ngày.
Mặc dù có nhiều lợi ích, câu kỷ tử không phù hợp với một số đối tượng. Cụ thể:
- Người có tỳ vị hư yếu, dễ bị đầy bụng, tiêu chảy
- Người có đại tiện sống phân hoặc phân lỏng không nên dùng
Việc sử dụng không đúng cách có thể làm tăng các triệu chứng rối loạn tiêu hóa. Vì vậy, cần cẩn trọng khi dùng cho người cao tuổi, trẻ nhỏ hoặc phụ nữ mang thai.
Một số bài thuốc dân gian tiêu biểu từ câu kỷ tử
Trên nền tảng lý luận Đông y và kinh nghiệm dân gian, câu kỷ tử đã trở thành thành phần chủ đạo trong nhiều bài thuốc cổ phương và gia truyền. Sau đây là những bài thuốc điển hình, được ứng dụng rộng rãi trong chăm sóc sức khỏe và hỗ trợ điều trị bệnh.
Rượu khởi tử – Bổ thận, dưỡng tinh, tăng cường sinh lực:
- Thành phần: Câu kỷ tử: 600g, Rượu trắng (35–40 độ): 2 lít
- Cách thực hiện: Giã dập hoặc để nguyên quả câu kỷ tử, cho vào bình thủy tinh. Đổ rượu vào ngâm trong khoảng 2 tuần hoặc lâu hơn, sau đó lọc lấy rượu uống.
- Cách dùng: Uống mỗi ngày 1–2 ly nhỏ (20–30ml), dùng vào buổi tối.
- Công dụng: Giúp bổ can thận, tăng cường sinh lý nam giới, nâng cao sức đề kháng, cải thiện thị lực.
Thang thuốc bổ huyết, sáng mắt – Dành cho người huyết hư, thị lực giảm:
- Thành phần: Câu kỷ tử: 10g, Kỷ tử diệp (lá cây kỷ tử): 6g, Cúc hoa: 8g, Thục địa: 12g, Đương quy: 10g
- Cách sắc: Sắc với 600ml nước, đun nhỏ lửa còn 250ml. Chia làm 2 lần uống trong ngày, dùng sau bữa ăn.
- Công dụng: Bổ huyết, dưỡng can, cải thiện tình trạng mắt mờ, mỏi mắt, khô mắt do huyết hư hoặc lao lực kéo dài.
Bài thuốc hỗ trợ điều trị tiểu đường thể âm hư nội nhiệt:
- Thành phần: Câu kỷ tử: 12g, Mạch môn: 10g, Thiên môn: 10g, Sinh địa: 12g, Hoài sơn: 10g, Ngũ vị tử: 4g
- Cách sắc: Sắc với 800ml nước, đun còn 300ml, chia làm 2 lần uống trong ngày.
- Công dụng: Dưỡng âm thanh nhiệt, hỗ trợ kiểm soát đường huyết, cải thiện tình trạng khô miệng, tiểu nhiều về đêm, mệt mỏi do âm hư sinh nội nhiệt.
Bài thuốc chữa di tinh, mộng tinh – Nam giới suy nhược, thận yếu
- Thành phần: Câu kỷ tử: 6g, Nhục thung dung: 2g, Sinh khương: 2g, Phục linh: 6g, Hoài sơn: 8g
- Cách sắc: Sắc các vị thuốc với 600ml nước, đun còn 200ml. Uống làm 2–3 lần trong ngày.
- Công dụng: Bổ thận, cố tinh, giảm tình trạng di tinh – mộng tinh, giúp cải thiện sinh lý nam giới và tăng cường thể lực.
Bài thuốc dưỡng gan, sáng mắt – Phòng chống thoái hóa điểm vàng, mỏi mắt
- Thành phần: Câu kỷ tử: 10g, Cúc hoa: 6g, Bạch cúc hoa: 6g, Thạch quyết minh: 12g, Hạ khô thảo: 8g
- Cách sắc: Sắc với 700ml nước, đun còn khoảng 250–300ml, chia 2 lần uống trong ngày.
- Công dụng: Dưỡng gan, thanh nhiệt, hỗ trợ cải thiện thị lực, thích hợp với người thường xuyên làm việc với máy tính, người già bị mờ mắt, khô mắt.
Câu kỷ tử là một dược liệu quen thuộc nhưng có giá trị cao trong điều trị và bồi bổ sức khỏe theo Đông y. Với tính ngọt, bình hòa, quy vào các kinh trọng yếu như can, thận, phế, câu kỷ tử đặc biệt hữu ích cho những ai đang tìm kiếm phương pháp tự nhiên để cải thiện sức khỏe mắt, giảm mệt mỏi, đau mỏi xương khớp và suy giảm sinh lực.
Tuy nhiên, theo bác sĩ giảng viên Cao đẳng Y Sài Gòn việc sử dụng cần có sự chỉ dẫn của thầy thuốc để đảm bảo an toàn và hiệu quả, đặc biệt với những người có bệnh nền hoặc hệ tiêu hóa yếu. Kết hợp giữa kinh nghiệm truyền thống và y học hiện đại sẽ giúp phát huy tối đa tác dụng của vị thuốc quý này.