Hoài sơn (Tuber Dioscoreae persimilis), hay còn gọi là Củ mài, là một vị thuốc quý trong y học cổ truyền, nổi tiếng với công dụng bổ tỳ, dưỡng vị, ích phế và bổ thận.
- Công dụng nổi bật của vị thuốc Hoàng kỳ trong y học cổ truyền
- Vị thuốc Hồng hoa với công dụng hoạt huyết hiệu quả trong Đông y
Bài viết này bác sĩ YHCT tại Trường Cao đẳng Dược Sài Gòn sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về đặc điểm, tính vị, công dụng và các bài thuốc tiêu biểu ứng dụng Hoài sơn trong thực tiễn điều trị.
Thông tin dược liệu cơ bản về Hoài sơn
Để sử dụng hiệu quả Hoài sơn trong điều trị, người dùng cần nắm vững những thông tin khoa học và cảm quan cơ bản về dược liệu này. Dưới đây là các đặc điểm nhận dạng và cách bào chế thông dụng:
- Tên vị thuốc: Hoài sơn
- Tên khoa học: Tuber Dioscoreae persimilis
- Tên gọi khác: Củ mài
- Họ thực vật: Củ nâu (Dioscoreaceae)
- Bộ phận sử dụng: Rễ củ
- Dạng bào chế: Sao cách cám
Mô tả cảm quan: Hoài sơn sau khi chế biến thường ở dạng phiến mỏng, mặt ngoài có màu vàng hoặc vàng nâu, khi bẻ thấy vết gãy màu trắng, chứa nhiều tinh bột. Dược liệu có thể chất giòn, dễ vỡ và mùi thơm đặc trưng.
Tính vị – Quy kinh – Công năng chủ trị
Trong đông y, việc xác định tính vị và quy kinh của dược liệu là cơ sở quan trọng trong việc kê toa và phối hợp bài thuốc.
Tính vị – Quy kinh:
- Tính vị: Vị ngọt, tính bình
- Quy kinh: Tỳ, vị, phế, thận
Công năng – Chủ trị: Hoài sơn có các công dụng chính sau:
- Bổ tỳ, dưỡng vị, sinh tân, chỉ tả
- Ích phế, bổ thận, sáp tinh
Dược liệu được ứng dụng trong các trường hợp:
- Ăn kém, tiêu chảy kéo dài
- Phế hư, ho suyễn
- Di tinh, đới hạ
- Tiểu đường, tiêu khát
Ngoài ra, Hoài sơn sao cám giúp tăng tác dụng kiện tỳ vị – một kỹ thuật chế biến được sử dụng phổ biến trong Đông y.
Cách dùng – Liều lượng – Thận trọng khi sử dụng Hoài sơn
Hoài sơn được sử dụng phổ biến dưới hai dạng là thuốc sắc và thuốc bột. Tùy theo mục đích điều trị và tình trạng sức khỏe cụ thể của người bệnh, có thể lựa chọn hình thức sử dụng phù hợp.
- Liều dùng thông thường: Từ 12g đến 30g mỗi ngày, chia làm 2–3 lần uống.
- Với dạng bột: Uống trực tiếp với nước ấm hoặc pha với nước cơm.
- Với dạng sắc: Kết hợp với các vị thuốc khác theo bài, sắc uống trong ngày.
Mặc dù Hoài sơn là một vị thuốc lành tính, nhưng không phải ai cũng phù hợp sử dụng. Cần đặc biệt tránh dùng Hoài sơn trong các trường hợp sau:
- Người có thực tà thấp nhiệt, biểu hiện qua các triệu chứng như: nóng trong người, đại tiện lỏng kèm mùi hôi, sưng đau, miệng khô khát.
- Trường hợp có biểu hiện viêm nhiễm cấp tính hoặc nội nhiệt rõ rệt cũng nên thận trọng khi dùng.
Việc sử dụng Hoài sơn cần dựa trên chẩn đoán thể bệnh cụ thể. Do đó, nên tham khảo ý kiến của thầy thuốc y học cổ truyền trước khi dùng để đảm bảo hiệu quả điều trị và tránh những tác dụng không mong muốn.
Một số bài thuốc tiêu biểu có sử dụng Hoài sơn
Dưới đây là những bài thuốc tiêu biểu trong thực tiễn lâm sàng có sử dụng Hoài sơn. Bác sĩ giảng viên Cao đẳng Y Sài Gòn cho biết các bài thuốc này minh chứng rõ rệt cho công năng của vị thuốc trong điều trị các chứng bệnh mạn tính, suy nhược và rối loạn tiêu hóa:
Chữa trẻ nhỏ đái nhiều lần:
- Thành phần: Hoài sơn, Bạch phục linh
- Cách dùng: Tán nhỏ, trộn đều, mỗi lần uống 8g
Trị mụn nhọt, sưng tấy:
- Thành phần: Hoài sơn tươi
- Cách dùng: Giã nát, đắp ngoài da lên vùng tổn thương
Thuốc bổ dạ dày, đường ruột:
- Thành phần: Hoài sơn 10g, Bạch truật 8g, Phục linh 6g, Trần bì 5g
- Cách dùng: Sắc với 400ml nước, chia uống 2 lần/ngày
Chữa gầy yếu, ăn kém, mệt mỏi khi mang thai hoặc tiểu đường:
- Cách dùng: Hoài sơn thái lát, sao khô, tán bột. Mỗi lần uống 6–10g, ngày 2–3 lần lúc đói. Có thể luộc ăn trực tiếp
Chữa tiêu chảy kéo dài, đới hạ, di tinh:
- Thành phần: Hoài sơn 200g, Củ súng, Hạt sen, Ý dĩ sao mỗi vị 100g
- Cách dùng: Sấy khô, tán bột, mỗi ngày uống 20g với nước cơm
Thuốc bổ dưỡng toàn thân – Viên Kiến Thiết:
- Thành phần: Hoài sơn, Hà thủ ô, Huyết giác, Đỗ đen sao, Quả tơ hồng (mỗi loại 1kg), Vừng đen 300g, Ngải cứu 200g, Gạo nếp rang 100g, Muối rang 5g
- Cách dùng: Tán bột, làm viên, uống mỗi ngày 10–20g
Hoài sơn là một vị thuốc bổ được đánh giá cao trong y học cổ truyền nhờ công năng kiện tỳ, ích phế, bổ thận và hỗ trợ điều trị các bệnh lý mạn tính về tiêu hóa, hô hấp, sinh dục. Việc sử dụng Hoài sơn đúng cách, đúng liều và phối hợp hợp lý trong các bài thuốc sẽ mang lại hiệu quả cao trong chăm sóc và phục hồi sức khỏe. Tuy nhiên, để đảm bảo an toàn, người bệnh nên tham khảo ý kiến của thầy thuốc YHCT trước khi sử dụng lâu dài hoặc trong những trường hợp bệnh phức tạp.