Lạc tiên còn gọi là Nhãn lồng hay Chùm bao, là một vị thuốc dân gian quen thuộc trong Đông y, nổi bật với công dụng an thần, giải nhiệt, dưỡng tâm, mát gan và hỗ trợ cải thiện chất lượng giấc ngủ.
- Liên nhục vị thuốc giúp an thần dưỡng tỳ thận trong Đông y
- Công dụng của Mẫu đơn bì trong điều trị bệnh lý huyết nhiệt và ứ trệ
Thông tin nhận diện và đặc điểm dược liệu Lạc tiên
Trước khi đi sâu vào công dụng và cách dùng của Lạc tiên trong các bài thuốc cổ phương, hãy cùng tìm hiểu đặc điểm hình thái và tính chất dược liệu – yếu tố quan trọng giúp nhận biết chính xác vị thuốc trong thực hành Đông y.
- Tên dược liệu: Lạc tiên
- Tên khoa học: Herba Passiflorae
- Tên gọi khác: Nhãn lồng, Chùm bao
- Họ thực vật: Lạc tiên (Passifloraceae)
- Bộ phận dùng: Toàn cây (trừ rễ), thường dùng dưới dạng sấy khô
- Dạng bào chế: Thường là thuốc sắc, cao lỏng, siro hoặc rượu thuốc
Mô tả cảm quan: Thân rỗng dài khoảng 5cm, mang tua cuốn và lá, có thể lẫn hoa hoặc quả. Lá chia 3 thùy, đầu nhọn, mép răng cưa nông, mặt lá có nhiều lông. Phiến lá mỏng, màu xanh lục đến vàng nâu, dài khoảng 7 – 10cm, cuống lá dài 3 – 4cm. Lá kèm hình vẩy và tua cuốn xuất hiện ở nách lá.
Tính vị, quy kinh và công năng chủ trị của Lạc tiên
Bác sĩ YHCT tại Trường Cao đẳng Dược Sài Gòn cho biết lạc tiên, theo y thư cổ, có vị cam, vi khổ, tính lương, quy vào Tâm và Can kinh. Nhờ đặc tính thanh lương, điều hòa, vị thuốc này có tác dụng dưỡng tâm an thần, thanh nhiệt giải phiền, sơ can, nhuận tạng phủ.
Vị thuốc thường được chỉ định trong các chứng bệnh thuộc Tâm thần bất an, Can khí uất kết, bao gồm: suy nhược thần kinh, tâm quý (tim hồi hộp), thất miên (mất ngủ), đa mộng, phiền táo, và bồn chồn vô cớ.
Lạc tiên thích hợp dùng cho các thể bệnh do tâm âm bất túc, can uất hóa hỏa hoặc nội nhiệt quấy nhiễu tâm thần. Khi phối hợp với các vị như Liên nhục, Táo nhân, Vông nem, có thể tăng cường hiệu năng an thần, ích tâm, kiện tỳ, giúp điều hòa khí huyết và ổn định tinh thần.
Pháp dùng và liều lượng vị Lạc tiên
Tùy theo thể trạng và mục đích điều trị, Lạc tiên được sử dụng với liều từ 20 – 40g mỗi ngày, một số tài liệu cổ ghi nhận liều 6 – 16g trong các trường hợp dùng đơn độc hoặc phối hợp.
Phổ biến nhất là thang sắc uống, dùng trước khi ngủ để dưỡng tâm, an thần. Ngoài ra, có thể gia chế thành cao lỏng, siro, hoặc ngâm rượu thuốc, thuận tiện cho người dùng lâu dài hoặc người cao tuổi.
Kiêng kỵ – Cẩn trọng: Vị thuốc tính lương, nhuận, lại mang công năng an thần nên kiêng dùng cho phụ nữ có thai, người có tỳ vị hư hàn biểu hiện bằng ỉa lỏng kéo dài, hoặc người mắc di tinh do hư hỏa. Cần thẩm định thể bệnh trước khi gia vào phương thang.
Một số phương dược cổ phương có sử dụng vị Lạc tiên
Trong đông y, Lạc tiên thường được phối ngũ cùng các dược liệu khác nhằm phát huy công năng an thần, thanh nhiệt, dưỡng tâm, bình can. Dưới đây là một số phương thang tiêu biểu có ứng dụng vị thuốc này trong lâm sàng:
Ngoại trị phong nhiệt – Phương dược thanh nhiệt tiêu độc:
- Thành phần: Toàn cây Lạc tiên (dây và lá), dùng tươi hoặc phơi khô
- Cách dùng: Nấu nước đặc, dùng để tắm hoặc rửa vùng da bị viêm ngứa, ghẻ lở
- Công dụng: Thanh nhiệt, giải độc, sát khuẩn ngoài da. Phương này thích hợp với các chứng phong nhiệt ngoại thịnh, biểu hiện bằng mụn nhọt, ghẻ ngứa, viêm da cơ địa.
Dưỡng tâm an thần – Phương điều hòa khí huyết, định thần an giấc:
- Thành phần: Liên nhục (hạt sen): 12g; Trúc diệp (lá tre): 10g; Hạn liên thảo (cỏ mực): 15g; Tang diệp (lá dâu): 10g; Lạc tiên: 20g; Vông nem: 12g; Cam thảo: 6g; Thạch xương bồ: 6g; Toan táo nhân sao: 10g
- Cách dùng: Sắc với 600ml nước, còn 200ml, chia uống 2 lần trong ngày
- Công năng: Dưỡng tâm an thần, ích khí hòa trung, điều hòa thần trí. Phương này dùng trong các thể tâm tỳ lưỡng hư, tâm thần bất túc gây mất ngủ, tâm phiền, hồi hộp, dễ kích động.
Cao Lạc tiên – Tĩnh tâm chỉ quý, an thần gây ngủ:
- Thành phần: Lạc tiên: 50g; Vông nem: 30g; Tang diệp: 10g; Liên tâm: 2,2g; Đường trắng: 90g; Nước vừa đủ, Phụ liệu
- Chế pháp: Nấu cao lỏng dạng siro
- Cách dùng – liều lượng: Người lớn: 2–4 thìa to. Trẻ em: 1–2 thìa cà phê. Dùng trước khi ngủ
- Công dụng: Tĩnh tâm, an thần, điều hòa thần trí. Phương thích hợp với người mất ngủ thể hư, tâm phiền hồi hộp, hoặc thường đa mộng, tinh thần bất định.
Lạc tiên là vị thuốc an toàn – hiệu quả – dễ dùng, rất phù hợp cho những người bị mất ngủ kéo dài, căng thẳng thần kinh, suy nhược hoặc muốn cải thiện chất lượng giấc ngủ một cách tự nhiên. Tuy nhiên, bác sĩ giảng viên Cao đẳng Y Sài Gòn lưu ý cần thận trọng với một số đối tượng đặc biệt, và nên tham khảo ý kiến thầy thuốc Đông y trước khi sử dụng lâu dài hoặc phối hợp với các dược liệu khác.