Cỏ xước là một dược liệu quý trong y học cổ truyền, đã được sử dụng từ lâu đời để hỗ trợ điều trị nhiều chứng bệnh nhờ khả năng hoạt huyết, khứ ứ, bổ can thận và cường gân kiện cốt.
- Cốt toái bổ vị thuốc bổ thận và liền xương trong y học cổ truyền
- Cúc hoa vị thuốc thanh nhiệt giải độc trong y học cổ truyền
Thông tin chung về dược liệu Cỏ xước
Để nhận biết và sử dụng đúng vị thuốc, cần nắm rõ những đặc điểm cơ bản sau:
- Tên vị thuốc: Cỏ xước
- Tên khoa học: Radix Achyranthis asperae
- Tên gọi khác: Ngưu tất nam, Hoài ngưu tất
- Họ thực vật: Rau giền (Amaranthaceae)
- Bộ phận dùng: Rễ
- Dạng bào chế: Sấy khô
Mô tả cảm quan: Rễ có hình dạng nhỏ, cong queo, thon dần từ cổ rễ đến chóp rễ. Chiều dài khoảng 10 – 15 cm, đường kính từ 0,2 – 0,5 cm. Mặt ngoài màu nâu nhạt, nhẵn hoặc hơi nhăn, có thể thấy các vết sần nhỏ của rễ con. Khi cắt ngang, mặt cắt có màu nâu nhạt, hiện rõ các vòng libe-gỗ xếp tương đối đều.
Tính vị – Quy kinh – Tác dụng dược lý
Trong đông y, Cỏ xước được xếp vào nhóm thuốc hoạt huyết bổ can thận. Các đặc điểm dược tính như sau:
- Tính vị: Vị chua, đắng, tính bình, không độc
- Quy kinh: Can, Thận
- Công năng – Chủ trị: Hoạt huyết khứ ứ, bổ can thận, mạnh gân xương
Chỉ định điều trị:
- Phong thấp, đau lưng, đau nhức xương khớp
- Chân tay co quắp, tê bì
- Kinh nguyệt không đều, bế kinh, đau bụng kinh
- Bí tiểu, tiểu khó
Nhờ đặc tính hoạt huyết và dưỡng can thận, Cỏ xước thường được sử dụng cho người lớn tuổi, người bị suy nhược cơ thể, phụ nữ có rối loạn kinh nguyệt, hoặc người đang trong giai đoạn phục hồi sau chấn thương xương khớp.
Cách dùng – Liều lượng – Lưu ý khi sử dụng
Theo các giảng viên Y học cổ truyền tại Trường Cao đẳng Dược Sài Gòn, Để phát huy tối đa công dụng và đảm bảo an toàn, việc sử dụng Cỏ xước cần tuân theo hướng dẫn về liều lượng và đối tượng sử dụng:
Cách dùng – Liều lượng: Dùng dưới dạng thuốc sắc, liều thông thường 6 – 15g mỗi ngày, có thể phối hợp với các dược liệu khác tùy theo mục đích điều trị.
Kiêng kỵ – Thận trọng: Không dùng cho phụ nữ có thai vì có thể ảnh hưởng đến thai nhi. Tránh dùng cho người đang bị tiêu chảy, đi ngoài phân lỏng. Người bị di tinh không nên sử dụng vì có thể làm tình trạng nặng hơn
Một số bài thuốc cổ truyền tiêu biểu từ Cỏ xước
Trong thực tế điều trị, Cỏ xước được ứng dụng trong nhiều bài thuốc dân gian và bài thuốc cổ truyền với hiệu quả rõ rệt:
Bài thuốc chữa đau nhức xương khớp, phong thấp:
- Thành phần: Cỏ xước: 12g, Đỗ trọng: 12g, Dây đau xương: 10g, Tang ký sinh: 12g, Ngưu tất bắc: 8g, Đương quy: 8g
- Cách dùng: Sắc uống ngày 1 thang, chia làm 2 lần uống trong ngày, sau ăn. Dùng liên tục trong 10–15 ngày giúp giảm đau nhức, tê bì chân tay, đặc biệt hiệu quả với người cao tuổi bị phong thấp kinh niên.
Bài thuốc điều hòa kinh nguyệt, chữa bế kinh đau bụng:
- Thành phần: Cỏ xước: 10g, Ích mẫu: 12g, Xuyên khung: 8g, Nga truật: 6g, Hương phụ: 6g
- Cách dùng: Sắc uống trước kỳ kinh 5–7 ngày, mỗi ngày 1 thang, dùng liên tục 2–3 chu kỳ kinh nguyệt. Có tác dụng điều huyết, hóa ứ, giảm đau bụng kinh và cải thiện tình trạng kinh nguyệt không đều.
Bài thuốc chữa tiểu tiện khó, bí tiểu:
- Thành phần: Cỏ xước: 10g, Râu ngô: 16g, Mã đề: 12g, Xa tiền tử: 10g
- Cách dùng: Sắc uống ngày 1 thang, chia 2–3 lần trong ngày. Dùng 5–7 ngày giúp thông tiểu, thanh nhiệt, lợi niệu, phù hợp với người bị tiểu rắt, bí tiểu do thấp nhiệt.
Bài thuốc hỗ trợ điều tr huyết áp cao, cholesterol máu cao:
- Thành phần: Cỏ xước (Ngưu tất nam): 12g, Lá dâu non: 10g, Cúc hoa: 8g, Sơn tra: 10g, Trạch tả: 8g
- Cách dùng: Sắc uống mỗi ngày 1 thang, uống liên tục 20–30 ngày, nghỉ 1 tuần rồi lặp lại nếu cần. Bài thuốc có tác dụng hỗ trợ điều hòa huyết áp, giảm mỡ máu và làm mềm thành mạch.
Bài thuốc chữa đau lưng, yếu gân cốt do thận hư:
- Thành phần: Cỏ xước: 12g, Cốt toái bổ: 12g, Cẩu tích: 10g, Rễ gối hạc: 12g, Tỳ giải: 12g, Thỏ ty tử: 10g, Đỗ trọng: 12g
- Cách dùng: Sắc uống ngày 1 thang, dùng liên tục 2–3 tuần. Bài thuốc giúp bổ thận, mạnh gân cốt, phù hợp với người hay đau lưng, mỏi gối, chân tay yếu do thận hư.
Với công dụng hoạt huyết, bổ can thận, mạnh gân xương và điều trị hiệu quả nhiều chứng bệnh như đau lưng, phong thấp, rối loạn kinh nguyệt và tiểu tiện khó, Cỏ xước là một vị thuốc quý trong kho tàng y học cổ truyền Việt Nam. Tuy nhiên, bác sĩ giảng viên Cao đẳng Y Sài Gòn cho biết để đảm bảo an toàn và hiệu quả, người bệnh nên sử dụng đúng liều lượng, đúng chỉ định và tham khảo ý kiến của thầy thuốc trước khi dùng. Việc phối hợp Cỏ xước với các dược liệu khác một cách hợp lý sẽ nâng cao hiệu quả điều trị và hỗ trợ phục hồi toàn diện cho sức khỏe.